Cypr opracował wskaźniki, które łączą różne czynniki przekładające się na faktycznie odczuwalną temperaturę w pracy i jej możliwy wpływ na funkcje życiowe organizmu człowieka. Gdy wystąpią ekstremalnie trudne warunki klimatyczne, podwoje firm trzeba zamykać.
Państwowa Inspekcja Pracy była gospodarzem obrad Komitetu Wyższych Inspektorów Pracy (SLIC), które w związku z polską prezydencją w Radzie Unii Europejskiej odbywały się 14-15 maja 2025 r. w Warszawie. Przedstawiciele kierownictw inspekcji pracy państw Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej, Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) oraz obserwatorzy i zaproszeni eksperci spotykają się, by rozmawiać o bezpieczeństwie na unijnych rynkach pracy. W ramach konferencji Dnia Tematycznego przedstawione zostały przykładowe kampanie kontrolne z wybranych państw członkowskich UE.
Jedną z nich była kampania kontroli pracy w wysokich temperaturach spowodowanych warunkami klimatycznymi na Cyprze, którą zaprezentował Yiannos Koudounaris, starszy inspektor pracy, Departament Inspekcji Pracy, Cypr.
Wpływ klimatu na pracę
Od czerwca do września temperatury na Cyprze, tak jak w innych państwach basenu Morza Śródziemnego, przekraczają 30oC w godzinach południowych i popołudniowych. Najgorętsze miesiące to lipiec i sierpień. Trudno wtedy pracować. Stres cieplny ma negatywne skutki dla organizmu ludzkiego. Praca w zbyt wysokiej temperaturze wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne.
Wewnętrzne funkcje organizmu działają prawidłowo, kiedy temperatura wynosi między 36,6 a 37,3 stopni. Aby utrzymać temperaturę wewnętrzną w bezpiecznych granicach, ciało wydala nadmiar ciepła poprzez zmianę częstości akcji serca, ilości krwi krążącej w skórze i uwalnianie płynów przez skórę z gruczołów potowych (poprzez pocenie się). W ekstremalnych warunkach cieplnych „termoregulacja” zawodzi i występują niekorzystne skutki, takie jak skurcze mięśni, wyczerpanie cieplne (aż do zasłabnięcia), a także udar cieplny, który może prowadzić do śmierci.
Warunki w środowisku pracy są złożone i zależą od wielu czynników. Potrzeba ich uwzględnienia w jednej „liczbie” określającej warunki komfortu cieplnego doprowadziła do ustanowienia wskaźników mikroklimatycznych. Na Cyprze bierze się pod uwagę temperaturę otoczenia, względną wilgotność powietrza oraz prędkość powietrza. Inne aspekty, które trzeba uwzględnić, to obciążenie pracą, np. wykonywanie ciężkich czynności na placu budowy czy na rusztowaniach. Jest to zupełnie inny rodzaj pracy niż wykonywana w biurze praca intelektualna. Kolejna kwestia to odzież ochronna, stan zdrowia oraz długość trwania ekspozycji na upały. Równie ważne aspekty pochodzą ze Światowej Organizacji Zdrowia.
Chodzi tu o temperaturę aktywną, która nie jest tym samym, co temperatura z prognozy pogody. Ustalono wartości graniczne skorygowanej temperatury aktywnej przy 8-godzinnym narażeniu zawodowym (WHO). Skorygowana temperatura aktywna oparta jest na obserwacji, że zamknięte przestrzenie o różnych czynnikach mikroklimatycznych (temperatura, wilgotność względna i prędkość powietrza), nawet jeśli się różnią, mogą dawać pracownikom poczucie podobieństwa termicznego.
Połączenie temperatury i wilgotności względnej wyznacza odczuwalną temperaturę i uczucie dyskomfortu.
Zaobserwowano, że występowanie bardzo gorących warunków w południe i wczesnym popołudniem można przewidzieć, jeśli o godzinie 9.00 rano przeważa umiarkowana fala upałów (temperatura aktywna skorygowana 26°C lub współczynnik stresu cieplnego 32°C, lub temperatura odczuwalna ok. 27°C).
Stres cieplny
Obciążenie cieplne, na które są narażeni pracownicy, definiuje się jako stres cieplny. To wynik połączenia warunków środowiskowych panujących w miejscu pracy, aktywności fizycznej, którą trzeba wykonywać, oraz używanych ubrań.
Jaki jest wskaźnik stresu cieplnego na Cyprze? Tu również stosowane są wskaźniki międzynarodowe WHO. Współczynnik ustalany jest po połączeniu wilgotności względnej z temperaturą.
Przepisy bhp dotyczące stresu cieplnego
Od 1996 do 2023 r. prawo dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy było stosowane na Cyprze jak ogólne postanowienia i nieco bardziej szczegółowe, ale bez odniesienia się do fal ciepła. Dokument europejski zawiera z kolei przepisy dotyczące miejsc pracy w pomieszczeniach zamkniętych na Cyprze. Jest tak gorąco, że zazwyczaj w sezonie od maja aż do września trzeba mieć przez cały czas włączoną klimatyzację.
Najważniejszym aktem prawnym, jeśli chodzi o stres cieplny, jest Kodeks postępowania w zakresie stresu cieplnego w miejscu pracy. To dokument o statusie prawnym – obowiązujący, niefakultatywny. Kodeks praktyki był wypracowywany przez wiele lat. Do tej pory przeprowadzono trzy rewizje tego dokumentu, ostatnią w 2023 r. To wtedy uregulowano przepisy dotyczące ekstremalnie wysokich temperatur, aby zapobiegać i kontrolować stres cieplny poprzez wdrożenie środków technicznych i organizacyjnych, takich jak zmiana zadań roboczych/odpoczynek w różnych warunkach temperatury i wilgotności.
Gdy istnieje możliwość wystąpienia bardzo silnej fali upałów, zgodnie z prognozą Departamentu Meteorologii, Departament Inspekcji Pracy wydaje odpowiedni ostrzegawczy komunikat prasowy około godziny 9:00, aby przypomnieć pracodawcom, a także osobom samozatrudnionym i ogółowi społeczeństwa, że należy podjąć odpowiednie środki ochrony przed stresem cieplnym.
Cypryjskie rozwiązania w kontekście obowiązków pracodawców w związku z występującymi falami ciepła rozróżniają środki prawne, ochronne i zapobiegawcze. Stosowany jest kod kolorystyczny – zielony, pomarańczowy i czerwony. Kiedy aktualny jest parametr czerwony, zarządzana jest obowiązkowa przerwa w pracy.
Co wynika z tych przepisów prawa? Najbardziej podstawowe rzeczy to monitorowanie wilgotności i temperatury. Zarówno pracodawcy, jak i osoby samozatrudnione muszą mierzyć współczynniki obciążenia termicznego, takie jak temperatura i wilgotność względna i/lub śledzić prognozy pogody oraz ogłoszenia cypryjskiego Departamentu Meteorologii i odpowiednio regulować swoje działania w pracy. Temperatura termometru suchego jest mierzona w cieniu. Korzystając z tych pomiarów, trzeba obliczać skorygowaną temperaturę aktywną lub wskaźnik stresu cieplnego, lub temperaturę odczuwalną i podejmować odpowiednie środki organizacyjne i techniczne zgodnie z wynikami.
Podczas wysokich temperatur pracodawcy muszą zapobiegać stresowi cieplnemu i go kontrolować, stosując środki techniczne:
- zmiany w elementach konstrukcyjnych budynków – izolacja termiczna powłoki budynku, naturalna wentylacja,
- zmiany w procesach pracy – ograniczenie wydzielania ciepła, izolacja gorących powierzchni, osłony odbijające lub pochłaniające ciepło,
- zmiany mikroklimatu w miejscu pracy – ogólna wentylacja, zapewnienie klimatyzacji, wentylatory,
- stosowanie środków ochrony indywidualnej – odzież ochronna, kamizelki chłodzące.
- Stosowane powinny być także środki organizacyjne, takie jak:
- szkolenie pracowników o skutkach narażenia na ciepło oraz środkach zaradczych,
- dostosowanie godzin pracy tak, aby ciężka praca była wykonywana w chłodniejszych godzinach dnia,
- organizowanie częstych, krótkich przerw na odpoczynek w strefach regeneracji (zacienione, chłodne miejsca klimatyzowane lub z wentylatorami),
- regulacja pracy w celu zmiany zadań roboczych lub przerwy w pracy w oparciu o warunki temperatury i wilgotności względnej,
- unikanie ciężkiej pracy w godzinach od 12:00 do 16:00,
- rotacja pracowników – stosowanie zmian,
- korzystanie z zacienionego obszaru lub odpowiednich zadaszonych obszarów do wykonywania prac na zewnątrz,
- zapewnienie chłodnej wody pitnej (10-15°C),
- zapewnienie i stosowanie przez pracowników odpowiedniego nakrycia głowy,
- używanie przez pracowników luźnej, lekkiej, oddychającej odzieży (np. bawełnianej),
- unikanie dużych posiłków i spożywania słodkich pokarmów, a także napojów alkoholowych i kofeinowych,
- unikanie narażania wrażliwych osób na obciążenia termiczne.
W przypadku przestrzeni zewnętrznych podczas upałów:
- pracodawca powinien podjąć odpowiednie kroki, w tym przerwać lub odroczyć prace, aby uniknąć ekspozycji na promieniowanie słoneczne,
- we wszystkich przypadkach, w których istnieje możliwość, że pracownicy będą narażeni na wysokie obciążenie termiczne w pracy, pracodawcy i osoby samozatrudnione muszą podjąć wszelkie niezbędne organizacyjne i techniczne środki ochronne po dokonaniu oceny ryzyka związanego z obciążeniem termicznym,
- biorąc pod uwagę temperaturę termometru suchego w połączeniu z wilgotnością względną, pracodawcy i osoby samozatrudnione muszą podjąć wszelkie niezbędne środki i dokonać odpowiednich ustaleń, aby czas pracy w tych warunkach był zgodny z tabelą zmian zadań roboczych/odpoczynku.
Z kolei w przypadku pomieszczeń zamkniętych pracodawca podczas wysokich temperatur ma obowiązek:
- stosować przepisy dotyczące minimalnych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,
- zapewnić, by temperatura w miejscu pracy odpowiadała potrzebom ludzkiego ciała, biorąc pod uwagę stosowane metody pracy i wymagany wysiłek fizyczny pracowników,
- w miejscach pracy, w których wykonywana jest praca ciągła, zapewnić, aby aktywna temperatura skorygowana nie przekraczała górnych granic bezpiecznego narażenia na ciepło.
Pracownikom trzeba zapewnić wystarczającą ilość wody z solą, aby nie dopuścić do odwodnienia. Pracodawcy mają obowiązek rejestrować warunki temperatury i wilgotności, zmianę zadań roboczych i odpoczynku na godzinę oraz środki ochronne.
Ekstremalnie ciężkie warunki
Zmiana Kodeksu postępowania z 2023 r. dotyczyła bardzo wysokich temperatur. Niezależnie od podjętych środków organizacyjnych i technicznych w każdym przypadku, gdy Departament Meteorologii ogłasza ostrzeżenie o wyjątkowo wysokiej temperaturze, do obszarów objętych ostrzeżeniem mają zastosowanie następujące zasady:
przy czerwonym poziomie zagrożenia wszystkie ciężkie i umiarkowanie ciężkie prace na zewnątrz muszą zostać wstrzymane w godzinach obowiązywania ostrzeżenia,
przy pomarańczowym poziomie zagrożenia wszystkie ciężkie i umiarkowanie ciężkie prace na zewnątrz muszą zostać wstrzymane między godziną 12:00 a 16:00, jeśli ostrzeżenie jest aktualne,
przy czerwonym i pomarańczowym poziomie zagrożenia transport produktów i dostawy przy użyciu pojazdów dwukołowych lub urządzeń osobistego transportu muszą zostać wstrzymane w godzinach 12-16, dopóki ostrzeżenie jest aktualne.
Coroczna kampania
Na Cyprze prowadzona jest każdego roku kampania dotycząca stresu cieplnego. To część ustalanego na dwa lata krajowego programu kontroli bhp, który obejmuje comiesięczne, dwumiesięczne i trzymiesięczne kampanie kontrolne. Ich celem jest zapewnienie przestrzegania przez pracodawców krajowych przepisów bhp, ukierunkowane na miejsca pracy wysokiego ryzyka, w których występuje wiele wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Cypryjska inspekcja pracy zajmuje się także szerokim rozpowszechnianiem wiedzy na temat wysokich temperatur wśród partnerów społecznych, organizacji, wykonawców budowlanych, architektów, inżynierów budownictwa, rzeczoznawców budowlanych oraz cypryjskich izb naukowych i technicznych. Komunikaty dotyczące zagrożeń związanych ze stresem cieplnym ogłasza telewizja i radio.
To, czy pracodawca lub osoba samozatrudniona spełnia wymagania dotyczące organizacji pracy podczas upałów, można ustalić na podstawie listy kontrolnej, która przewiduje, że musi on:
- wdrażać środki ochronne dotyczące radzenia sobie ze stresem cieplnym określone w pisemnej ocenie ryzyka lub w planie bezpieczeństwa i higieny pracy na budowie,
- posiadać odpowiedni sprzęt do pomiaru temperatury i wilgotności,
- rejestrować pomiary temperatury i wilgotności, zmiany zadań roboczych/odpoczynek na godzinę oraz środki ochronne,
- prowadzić rejestr wdrożenia odpowiednich środków technicznych,
- wykorzystywać odpowiednio zaprojektowane miejsca odpoczynku dla pracowników,
- odpowiednio planować pracę w celu ograniczenia narażenia na stres cieplny,
- zapewniać dostęp do chłodnej wody pitnej,
- stosować odpowiednią odzież,
- regulować pracę poprzez zmianę czynności wykonywanych w ramach pracy lub zapewnienie wystarczającej liczby przerw lub wstrzymanie pracy, w razie potrzeby.
Dodatkowo pracodawcy muszą informować pracowników o zagrożeniach dla zdrowia związanych ze stresem cieplnym oraz o środkach zapobiegawczych i ochronnych, które są wdrażane w celu zabezpieczenia przed tymi zagrożeniami.
Działalność cypryjskiej inspekcji pracy spowodowała, że w 2024 r. zaobserwowano poprawę poziomu przestrzegania przepisów przez pracodawców. Konieczne jest jednak podjęcie dalszych środków technicznych i organizacyjnych przez pracodawców, zwłaszcza na budowach na zewnątrz. Potrzeba także więcej sprzętu i rejestrów do pomiaru temperatury i wilgotności w miejscach pracy na zewnątrz. Pracodawcy muszą zaś jeszcze lepiej planować pracę w celu uniknięcia stresu cieplnego.