Zakres przedmiotowy kontroli PIP obejmuje bardzo szerokie spektrum zagadnień z zakresu prawnej ochrony pracy, technicznego bezpieczeństwa pracy (adekwatnie do kontrolowanej branży i zidentyfikowanych w niej problemów) oraz kwestie legalności zatrudnienia.
Do priorytetów działania PIP należą kontrole wypłaty wynagrodzeń i innych świadczeń ze stosunku pracy, przestrzegania przepisów o czasie pracy (w tym w transporcie drogowym), stanu bezpieczeństwa pracy w zakładach i branżach charakteryzujących się największym nasileniem zagrożeń zawodowych, w budownictwie, a także kontrole legalności zatrudnienia (w tym cudzoziemców) oraz przestrzegania przez agencje zatrudnienia przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Oprócz kontroli planowych, dużą grupę stanowią kontrole związane z badaniem zasadności skarg na działania pracodawców. Przykładowo, w 2017 roku inspektorzy przeprowadzili 28 519 kontroli związanych z badaniem skarg.
Wobec stwierdzonych nieprawidłowości, inspektorzy pracy w pełnym zakresie wykorzystują dostępne środki prawne, w tym nakazy, wystąpienia, polecenia oraz nakładają kary grzywny w drodze mandatów karnych, kierują wnioski o ukaranie do sądów, zawiadamiają prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, nakładają kary pieniężne za naruszenie obowiązków lub warunków przewozu drogowego.
Istotny element działalności Państwowej Inspekcji Pracy stanowi zwalczanie i zapobieganie przestępstwom przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, czego wyrazem jest znaczna liczba zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa kierowanych do prokuratury przez inspektorów pracy wahająca się w ostatniej dekadzie od 500 do blisko 1100 rocznie.
Praktycznie od początku funkcjonowania inspekcji pracy jednym z najważniejszych elementów jej działania było badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. W przypadku powtarzających się okoliczności, które doprowadziły do powstania wypadku, stałe monitorowanie tego zjawiska pozwala na podejmowanie przez PIP działań skierowanych na poprawę bezpieczeństwa w środowisku pracy. Z przeprowadzonych analiz wynika niezbicie, że np. przyczyną wypadków przy pracy z użyciem maszyn najczęściej jest zła organizacja pracy, rzadziej są to błędy ludzkie. Najrzadziej wypadki wynikają z przyczyn technicznych czyli wad technicznych i materiałowych. Wypadkom najczęściej ulegają pracownicy w krótkim czasie od podjęcia zatrudnienia.
W przypadku powtarzania się zdarzeń wypadkowych w kolejnych latach w jednej firmie, inspekcja pracy ma w swoich uprawnieniach skuteczne narzędzie do mobilizacji przedsiębiorców do większej dbałości o bezpieczeństwo pracowników. Wniosek do ZUS-u o zwiększenie o 100 proc. składki na ubezpieczenie wypadkowe może stanowić znaczący bodziec do poprawy warunków pracy.
Aktualne dane można znaleźć w kolejnych "Sprawozdaniach Głównego Inspektora Pracy z działalności Państwowej Inspekcji Pracy" publikowanych każdego roku na stronie internetowej PIP.