Umiejętność identyfikacji zagrożeń zawodowych i wiedza pozwalająca skutecznie neutralizować zagrożenia są podstawowym, najważniejszym sposobem zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym. Ocena ryzyka zawodowego jest podstawą profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników w przedsiębiorstwie. Od jakości tej oceny zależy skuteczność przyjętej w zakładzie pracy polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, a co za tym idzie skuteczność zarządzania bhp.
Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy każdy pracodawca jest zobowiązany oceniać i dokumentować ryzyko związane z wykonywaną pracą oraz informować pracowników o ryzyku zawodowym i zasadach ochrony przed zagrożeniami. Również § 39 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp zobowiązuje pracodawcę do oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego, występującego przy określonych pracach oraz stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko. Przepis ten nakłada także na pracodawcę obowiązek zapewnienia organizacji pracy i stanowisk pracy w sposób zabezpieczający pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz oddziaływaniem czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych.
Ryzyko zawodowe
Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą – w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku narażenia na zagrożenia zawodowe, występujące w środowisku pracy lub ze względu na sposób wykonywania pracy.
Do przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego niezbędne jest posiadanie wiedzy w zakresie:
- ogólnych zasad oceny,
- identyfikowania zagrożeń występujących na ocenianych stanowiskach pracy,
- szkodliwych następstw występujących zagrożeń,
- zasad prowadzenia działań profilaktycznych,
- zasad oceny skuteczności działań zapobiegawczych i korygujących.
Zasady przy dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego
Przepisy bhp stanowią jednoznacznie, że pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z wykonywaną przez pracownika pracą. Zatem ocena ryzyka dotyczy wszystkich prac wykonywanych przez pracownika w zakresie powierzonych mu obowiązków, również prac doraźnych zlecanych przez pracodawcę, np. prac porządkowych.
Przy dokonywaniu oceny ryzyka na stanowisku pracy należy:
- uwzględnić wszystkie prace wykonywane na tym stanowisku,
- zidentyfikować wszystkie zagrożenia występujące przy poszczególnych pracach wykonywanych na tym stanowisku,
- oszacować ryzyko występujące przy poszczególnych pracach,
- określić i podjąć niezbędne działania profilaktyczne.
Definicja zagrożenia
Przy dokonywaniu oceny ryzyka często popełnianym błędem jest utożsamianie zagrożenia z jego następstwami (wydarzeniami lub skutkami zdrowotnymi).
Należy zatem pamiętać, że zagrożenie to stan środowiska pracy mogący spowodować chorobę lub wypadek. Zatem zagrożeniami są np. prąd elektryczny, śliskie i nierówne powierzchnie, wysoka lub niska temperatura, ruchome i niebezpieczne części maszyn, elementy ostre i wystające, hałas, wibracja, praca na wysokości, szkodliwe czynniki chemiczne, szkodliwe czynniki biologiczne, pole elektromagnetyczne, promieniowanie nadfioletowe, promieniowanie laserowe itd.
Następstwa zagrożenia to np. pochwycenie ubrania lub kończyny człowieka przez wirujące, niebezpieczne części maszyny, upadek z wysokości, zatrucie substancją chemiczną, porażenie prądem elektrycznym, uszkodzenie słuchu, uszkodzenie narządu wzroku, amputacja części ciała itd.
Cel oceny ryzyka zawodowego
Jest on realizowany przez identyfikację zagrożeń wypadkowych i zdrowotnych, oszacowanie ciężkości następstw w przypadku faktycznego wystąpienia zagrożenia oraz określenie prawdopodobieństwa faktycznego wystąpienia zagrożenia.
Wynikiem oceny powinno być ustalenie:
- Czy ryzyko jest odpowiednio kontrolowane i można je uznać za akceptowalne?
- Jeżeli nie jest akceptowalne, to jakie środki można zastosować w celu jego redukcji?
- Jakie priorytety należy przyjąć redukując ryzyko?
- Jakie środki można zastosować w celu dalszej poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników?
Przebieg procesu oceny ryzyka zawodowego
Ocenę ryzyka powinno się przeprowadzać w możliwie najprostszy sposób. Ważne jest, aby przy określaniu zagrożeń i ocenie związanego z nimi ryzyka, opierać się na zasadach zdrowego rozsądku. Ocena ryzyka przebiega w dwóch podstawowych etapach:
Etap I – analiza ryzyka obejmująca trzy kolejne kroki.
Krok 1. Zebranie informacji niezbędnych do oceny.
Krok 2. Identyfikacja zagrożeń.
Krok 3. Oszacowanie ryzyka, związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami.
Etap II – wyznaczenie dopuszczalności/akceptowalności ryzyka.
Wskazówki:
Krok 1. Zebranie informacji niezbędnych do oceny
Należy zebrać przede wszystkim informacje na temat:
- lokalizacji stanowiska pracy,
- zadań /operacji technologicznych, wykonywanych na tym stanowisku przez pracownika,
- osób pracujących na stanowisku pracy, ze szczególnym uwzględnieniem tych pracowników, dla których ryzyko związane z oddziaływaniem zagrożeń może być większe w porównaniu z innymi pracownikami, takich jak np. kobiety w ciąży, młodociani lub osoby niepełnosprawne,
- stosowanych środków pracy i materiałów technologicznych,
- wykonywanych czynności oraz czasu i sposobu ich wykonywania przez osoby pracujące na tym stanowisku,
- zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane i ich źródeł, np. wskazanych w instrukcjach użytkowania maszyn i urządzeń,
- możliwych skutków występujących zagrożeń (wydarzeń i skutków zdrowotnych),
- stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
- wyników pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia (o ile były przeprowadzane, a jeśli są konieczne do przeprowadzenia, to należy je niezwłocznie przeprowadzić!),
- wyników badań i pomiarów ochrony przeciwporażeniowej,
- wypadków i chorób zawodowych, którym uległy pracujące na stanowisku osoby,
- wymagań przepisów prawnych i norm określających minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy na analizowanym stanowisku,
- opinii i uwag pracowników dotyczących stanowisk pracy, na których pracują.
Krok 2. Identyfikacja zagrożeń.
Identyfikacja zagrożeń to proces obejmujący rozpoznawanie tego, czy zagrożenie istnieje, a także jego scharakteryzowanie.
Identyfikacja zagrożeń powinna obejmować:
- określenie wszystkich czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych występujących na stanowisku pracy,
- zwrócenie uwagi na te czynniki, które na danym stanowisku i w określonych okolicznościach mogą stworzyć największe zagrożenie,
- ustalenie, w jaki sposób czynniki te mogą oddziaływać na człowieka (drogi wchłaniania, mechanizm oddziaływania, zakres zmian otoczenia),
- określenie czasu lub częstotliwości narażenia człowieka na istniejące zagrożenie,
- ustalenie liczby osób narażonych (oraz określenie płci, wieku),
- sposób ujawniania się zagrożenia.
Krok 3. Oszacowanie ryzyka związanego ze zidentyfikowanymi zagrożeniami.
Na prawdopodobieństwo wystąpienia urazu ciała lub utraty zdrowia mają wpływ:
- czas, przez jaki człowiek jest narażony na działanie czynnika szkodliwego lub niebezpiecznego (czas ekspozycji),
- ludzkie możliwości uniknięcia lub ograniczenia skutków zagrożeń.
Tam, gdzie jest to możliwe, można oceniać ryzyko zawodowe na podstawie wartości wielkości charakteryzujących zagrożenie (wartości uzyskane w wyniku pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy). Wartości te mogą być wskazówkami do ustalenia, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia i ciężkości szkodliwych następstw zagrożenia.
Przy szacowaniu ryzyka można skorzystać z prostej metody oceny ryzyka wg Polskiej Normy PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
Dodatkowe wymagania dotyczące oceny ryzyka, elementy, które w szczególności powinna uwzględniać konkretna ocena i obowiązki pracodawcy związane z oceną ryzyka przy szczególnych zagrożeniach znajdują się w niżej wymienionych rozporządzeniach.
Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego
Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego powinna uwzględniać elementy określone w § 39a ust. 3 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp, tj.:
- opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
- stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
- wykonywanych zadań,
- występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
- stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
- osób pracujących na tym stanowisku.
- wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
- datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.
Częstotliwość prowadzenia oceny ryzyka zawodowego
Ryzyko zawodowe powinno być oceniane przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i mieszanin chemicznych, materiałów zawierających czynniki biologiczne, rakotwórcze lub mutagenne oraz przy zmianie organizacji pracy.
Więcej szczegółów na ten temat oraz ogólne zasady przygotowania oceny ryzyka zawodowego zawiera Polska Norma PN-N-18002:2011. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
Norma ta zaleca przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego przy tworzeniu nowych stanowisk pracy okresowo i zawsze wówczas, gdy wykorzystywane do jego oceny informacje straciły swoją aktualność, a w szczególności w następujących przypadkach:
- przy wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy (np. technologicznych lub organizacyjnych),
- po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do ocenianych stanowisk pracy (określenie w przepisach np. nowych norm najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych może mieć zasadniczy wpływ na dopuszczalność),
- po wprowadzeniu zmian stosowanych środków ochrony zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej.
Ponowna ocena ryzyka zawodowego może być także konieczna z powodu popełnienia błędów w poprzedniej ocenie (np. niewłaściwa identyfikacja zagrożeń lub niewłaściwe oszacowanie ryzyka) albo z powodu nie uwzględnienia istotnych dla bezpieczeństwa pracowników czynników środowiska pracy.
Informowanie o wynikach oceny ryzyka zawodowego
Pracodawca zgodnie z art. 1041 § 1 pkt 8 Kodeksu pracy powinien ustalić w regulaminie pracy sposób informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą. Dla celów dowodowych, aby uniknąć ewentualnych kwestii spornych, pracownik powinien potwierdzić na piśmie podpisem fakt zapoznania się z wynikami oceny ryzyka zawodowego i podjętymi przez pracodawcę działaniami profilaktycznymi (zapobiegawczymi lub korygującymi), dotyczącymi jego stanowiska pracy.
Pracodawca obowiązany jest zapoznać pracownika z wynikami oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach, po każdym okresowym przeprowadzeniu oceny tego ryzyka.