Działalność inspekcji na początku lat dziewięćdziesiątych miała bardzo intensywny charakter, gdyż w wyniku przemian ustrojowych nastąpił rozkwit polskiej przedsiębiorczości.
Niektórzy przedsiębiorcy, nieprzygotowani do kierowania personelem, nieznający prawa pracy, wprowadzali w podległych sobie organizacjach własne porządki. W takiej sytuacji nierzadko jedynym argumentem, który przemawiał do ich wyobraźni był mandat od inspektora pracy w wysokości do 50 tys. zł, co stanowiło wówczas równowartość pokaźnej pensji.
Ze sprawozdań Głównego Inspektora Pracy z lat dziewięćdziesiątych wynika, że od samego początku największe problemy stwarzało nielegalne zatrudnianie pracowników, nieterminowa wypłata wynagrodzeń i obliczanie ich przez przedsiębiorców w zaniżonej wysokości, a także nieudzielanie urlopów wypoczynkowych czy nieprzestrzeganie norm czasu pracy.
Stwierdzanym przez inspektorów pracy naruszeniom prawa sprzyjała trudna sytuacja na rynku pracy, gdy bezrobocie praktycznie przez całe lata dziewięćdziesiąte wynosiło kilkanaście, w niektórych regionach nawet 30 proc. W takich okolicznościach zatrudnieni niechętnie zwracali się do inspekcji pracy o pomoc, w obawie przed utratą miejsca pracy; gotowi byli ukrywać przed inspektorem pracy niewygodną dla przedsiębiorcy prawdę. Najgorzej było w niewielkich zakładach pracy, w których trudna sytuacja finansowa, brak podstawowej wiedzy o obowiązujących przepisach i niska świadomość prawna miały wpływ na zwiększoną liczbę nieprawidłowości stwierdzanych przez inspektorów pracy.
Druga połowa lat dziewięćdziesiątych upłynęła pod znakiem zwiększania liczby kontroli i kar nakładanych na pracodawców popełniających wykroczenia przeciwko prawom pracownika. Presja ta płynęła także ze strony Sejmu, oczekującego wyraźnej poprawy w stosunkach pracowniczych.
Ustawodawca poszerzył w tym czasie uprawnienia inspektorów pracy i od 1996 roku mogli oni składać do sądu, za zgodą zatrudnionego np. na kontrakcie cywilnoprawnym, pozwy o ustalenie istnienia stosunku pracy oraz reprezentować w procesie sądowym interes takiej osoby. Do tego powierzono inspekcji pracy nadzór i kontrolę pracodawców w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom zatrudnionym na innej podstawie niż umowa o pracę.
