Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnościami wymaga kompleksowego podejścia, które uwzględni zarówno regulacje prawne, jak i realne potrzeby oraz możliwości tej grupy społecznej – podkreśla Główny Inspektor Pracy Marcin Stanecki.
W ostatnim kwartale 2024 r. zarejestrowanych było 553 tys. aktywnych zawodowo osób z niepełnosprawnościami, co oznacza, że ponad 2,3 miliona takich osób pozostaje bez pracy.
– Okręgowe inspektoraty pracy od lat prowadzą działania edukacyjne, szkoleniowe i informacyjne, mające na celu zwiększenie świadomości pracodawców i osób z niepełnosprawnościami na temat ich praw i obowiązków – mówi Główny Inspektor Pracy Marcin Stanecki.
Na przykład Okręgowy Inspektorat Pracy w Bydgoszczy od ponad dekady organizuje konferencje „Osoba z niepełnosprawnością w zatrudnieniu”, których celem jest promowanie dostępności i właściwej organizacji stanowisk pracy. W 2024 roku tematem przewodnim były nowe wyzwania, nowe możliwości w kontekście zrównoważonego rozwoju i dostępności.
W lutym 2025 r. Główny Inspektor Pracy polecił kontynuowanie, a nawet zwiększenie intensywności działań informacyjnych i szkoleniowych, szczególnie w obszarze podnoszenia świadomości na temat praw pracowników z niepełnosprawnością.
Państwowa Inspekcja Pracy oferuje także bezpłatne publikacje — w wersji papierowej i elektronicznej — w sposób przystępny omawiające wszelkie aspekty prawne związane z zatrudnianiem osób z niepełnosprawnościami.
Rekomendacje Państwowej Inspekcji Pracy
Pomimo licznych działań i istniejącego potencjału sytuacja osób z niepełnosprawnościami na rynku pracy nadal wymaga poprawy. Potrzebne są:
- dalsze działania systemowe i legislacyjne, które ułatwią zatrudnianie i przystosowanie stanowisk pracy;
- zwiększenie dostępności infrastruktury i transportu przystosowanego dla osób z różnymi formami niepełnosprawności;
- redukcja barier architektonicznych i organizacyjnych;
- szeroko zakrojona edukacja pracodawców i pracowników;
- wsparcie finansowe i merytoryczne dla przedsiębiorców, którzy chcą zatrudniać osoby z niepełnosprawnościami.
– Aktywizacja zawodowa osób z niepełnosprawnościami wymaga kompleksowego podejścia, które uwzględni zarówno regulacje prawne, jak i realne potrzeby oraz możliwości tej grupy społecznej. Wdrożenie skutecznych rozwiązań pozwoli na pełniejsze wykorzystanie ich potencjału, co przyczyni się nie tylko do ich integracji społecznej, ale i rozwoju gospodarczego kraju – podkreśla Marcin Stanecki.
Statystyki rynku pracy
Na koniec 2024 roku w Polsce było zarejestrowanych około 2,9 miliona osób z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności lub wskazaniem do ulg i uprawnień, co stanowi blisko 7,5 proc. ludności Polski. Osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności to niemal 636 tys., umiarkowanym – 1,435 mln, a znacznym – 839 tys. Blisko 40 proc. osób z niepełnosprawnościami ma od 26 do 59 lat, co wskazuje na ogromny potencjał tej grupy na polskim rynku pracy i podkreśla potrzebę ich aktywizacji zawodowej.
Niestety mimo postępu technologicznego odsetek osób z wyższym wykształceniem wśród niepełnosprawnych nadal pozostaje niski i wynosi zaledwie 12 proc., podczas gdy w ogólnej populacji Polaków ten wskaźnik sięga 40 proc.
Stan prawny i system wsparcia zatrudnienia
Ustawa z 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wyznacza trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany i lekki. Osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności często nie są zdolne do samodzielnej egzystencji i wymagają stałej opieki, podczas gdy osoby z umiarkowanym stopniem mogą potrzebować czasowej pomocy.
W Polsce funkcjonuje 587 zakładów pracy chronionej i 146 zakładów aktywności zawodowej, które zatrudniają łącznie niecałe 106 tys. osób z niepełnosprawnościami, co stanowi około 20 proc. aktywnych zawodowo niepełnosprawnych.
Pracodawcy mogą zatrudniać osoby z niepełnosprawnościami także na tzw. otwartym rynku pracy, pod warunkiem dostosowania stanowiska pracy do ich potrzeb. Kontrolę warunków pracy przeprowadza Państwowa Inspekcja Pracy, która ocenia m.in. dostępność infrastruktury oraz bezpieczeństwo i higienę pracy.
Obowiązujące przepisy nie nakładają ograniczeń na zatrudnianie pracowników z niepełnosprawnościami przy dozorze mienia lub w ochronie, co ma na celu wyeliminowanie zjawiska dyskryminacji. W latach 2018 i 2021 Główny Inspektor Pracy postulował m.in. zmianę przepisów dotyczących czasu pracy i obowiązkowych badań lekarskich, jednak do dziś te regulacje nie uległy zmianie.
Kontrole warunków pracy i wykryte nieprawidłowości
W 2024 roku Państwowa Inspekcja Pracy przeprowadziła 948 kontroli w 728 podmiotach zatrudniających osoby z niepełnosprawnościami. Kontrole objęły zarówno zakłady chronione, zakłady aktywności zawodowej, jak i pracodawców na otwartym rynku.
Wśród nich:
- 265 kontroli w zakładach chronionych i aktywności zawodowej (w 161 zakładach pracy chronionej i 37 zakładach aktywności zawodowej);
- 134 kontrole u pracodawców na otwartym rynku, zatrudniających osoby z niepełnosprawnościami w stopniu znacznym lub umiarkowanym;
- 411 kontroli u pracodawców organizujących stanowiska pracy dla osób z niepełnosprawnościami w ramach otwartego rynku.
W trakcie inspekcji stwierdzono liczne nieprawidłowości, które skutkowały wydaniem ponad 2,2 tys. decyzji i wniosków. Na przykład:
- u pracodawców posiadających status zakładu pracy chronionej w 88 proc. przypadków wykryto naruszenia przepisów;
- u pracodawców na otwartym rynku w 87 proc. przypadków wykryto naruszenia przepisów.
Wśród działań inspektorów pracy znalazły się m.in. decyzje dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy, nakazy wypłaty zaległych wynagrodzeń, a także skierowania pracowników do innych prac lub wykonania badań czynników szkodliwych.
W 2024 r. odnotowano także 85 wykroczeń przeciwko prawom pracownika, za które nałożono 38 mandatów na łączną kwotę 72,7 tys. zł. Skierowano do sądów 2 wnioski o ukaranie pracodawców naruszających przepisy.
Skargi i problemy zgłaszane przez osoby z niepełnosprawnościami
W 2024 roku osoby z niepełnosprawnościami zgłosiły 154 skargi na pracodawców, dotyczące 402 kwestii. Inspektorzy przeprowadzili 169 kontroli w 142 podmiotach, w wyniku których niemal połowa wykazała naruszenia przepisów ustawowych.
Najczęstsze problemy dotyczyły:
- niewypłacania wynagrodzeń lub ich nieterminowej wypłaty (skargi dotyczyły m.in. wynagrodzeń za nadgodziny oraz niższych kwot od umów);
- przekraczania dozwolonego czasu pracy, pracy w godzinach nadliczbowych i nocnych bez zgody lekarza;
- mobbingu i dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.
W odpowiedzi na skargi inspektorzy wydali 28 decyzji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz 25 nakazów wypłaty odszkodowań, łącznie na kwotę ponad 574 tys. zł.
