Dbanie o uprawnienia rodzicielskie to jeden z priorytetów działania Państwowej Inspekcji Pracy. Składając w Dniu Ojca najlepsze życzenia wszystkim panom spełniającym się w tej roli, Główny Inspektor Pracy Marcin Stanecki podkreśla: „Panowie, korzystajmy z przysługujących nam uprawnień rodzicielskich. Warto inwestować nasz męski czas w wychowanie dzieci”.
– Nowoczesny ojciec to dziś partner, przyjaciel i aktywny uczestnik życia rodzinnego. Więź ojca z dzieckiem daje możliwość wspólnego odkrywania świata, przekazywania wartości, tradycji, uczuć. Warto promować wartości, jakie niesie ojcostwo, tym bardziej że prawo tworzy ramy ułatwiające kontakt z dzieckiem praktycznie od jego narodzin – przypomina Główny Inspektor Pracy.
Urlop macierzyński
Ojciec może intensywnie włączyć się już w opiekę nad niemowlęciem, ma bowiem prawo przejąć urlop macierzyński po tym, gdy matka dziecka wykorzysta ten urlop w wymiarze co najmniej 14 tygodni po porodzie. Ponieważ urlop macierzyński przysługuje w wymiarze od 20 do 37 tygodni w zależności od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu, a najczęściej zaczyna biec od dnia porodu, ojciec może wykorzystać nawet od 6 do 23 tygodni tego urlopu.
Urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego
Jeśli pracownik przyjął dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza (z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej), ma prawo do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego w wymiarze od 20 do 37 tygodni – w zależności od liczby dzieci przyjętych jednocześnie na wychowanie – nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko:
- 7 oku życia,
- 10 roku życia – w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego.
Ten sam wymiar urlopu przysługuje pracownikowi, który przyjął dziecko na wychowanie i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie jego przysposobienia. Można z niego skorzystać nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 14 lat.
Jeśli pracownik nie może wykorzystać pełnego wymiaru urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, przysługuje mu wymiar minimalny wynoszący 9 tygodni.
Uzupełniający urlop macierzyński
19 marca 2025 r. wprowadzono uzupełniający urlop macierzyński dla rodziców hospitalizowanych dzieci urodzonych przedwcześnie oraz hospitalizowanych noworodków. Taki urlop trzeba wykorzystać bezpośrednio po urlopie macierzyńskim, bo inaczej prawo do niego przepada. Może to zrobić zarówno pracownica – matka dziecka, jak i jego ojciec. Urlop ten przysługuje na dziecko urodzone:
- przed ukończeniem 28. tygodnia ciąży lub z masą urodzeniową nie większą niż 1000 g – w wymiarze tygodnia uzupełniającego urlopu macierzyńskiego za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu do upływu 15. tygodnia po porodzie;
- po ukończeniu 28. tygodnia ciąży i przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży i z masą urodzeniową większą niż 1000 g – w wymiarze tygodnia uzupełniającego urlopu macierzyńskiego za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu do upływu 8. tygodnia po porodzie,
- po ukończeniu 37. tygodnia ciąży i jego pobytu w szpitalu, pod warunkiem że pobyt dziecka w szpitalu po porodzie będzie wynosił co najmniej 2 kolejne dni, przy czym pierwszy z tych dni będzie przypadał w okresie od 5. do 28. dnia po porodzie – w wymiarze tygodnia uzupełniającego urlopu macierzyńskiego za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu w okresie od 5. dnia do upływu 8. tygodnia po porodzie.
Uzupełniający urlop macierzyński przysługuje też pracownikowi, który przyjął dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza (z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej) lub przyjął dziecko na wychowanie i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie jego przysposobienia. Pobyt dziecka w szpitalu musi mieć jednak miejsce po przyjęciu dziecka na wychowanie.
Urlop rodzicielski
Pracownik – ojciec może ponadto skorzystać z urlopu rodzicielskiego w wymiarze do:
- 41 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie,
- 43 tygodni – gdy urodzi się dwoje lub więcej dzieci przy jednym porodzie.
Większy wymiar – odpowiednio 65 i 67 tygodni – przysługuje na dziecko posiadające zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”.
Urlop rodzicielski we wskazanym wymiarze przysługuje łącznie obojgu rodzicom dziecka i mogą z niego korzystać jednocześnie. Każdemu z rodziców przysługuje jednak wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego, którego nie można przenieść na drugiego rodzica.
Po zmianach obowiązujących od 26 kwietnia 2023 r. urlop rodzicielski nie jest już ściśle związany z urlopem macierzyńskim, tj. nie jest już uzależniony od prawa pracownicy – matki dziecka do urlopu macierzyńskiego. Pula 41 tygodni urlopu przysługuje obojgu rodzicom i nie ma przeszkód, aby pracownik – ojciec skorzystał z urlopu tuż po narodzinach dziecka.
Urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo nie więcej niż w 5 częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia.
Pracownicy, którzy przyjęli dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza (z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej), mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem, w wymiarze do:
- 41 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka,
- 43 tygodni – w przypadku jednoczesnego przyjęcia więcej niż jednego dziecka,
- 38 tygodni – w przypadku gdy przysługiwało im 9 tygodni urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego.
Natomiast pracownicy, którzy przyjęli dziecko na wychowanie i wystąpili do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie jego przysposobienia, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze do:
- 41 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka,
- 43 tygodni – w przypadku jednoczesnego przyjęcia więcej niż jednego dziecka,
– nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nie 14. roku życia.
W obu powyższych przypadkach, jeśli dziecko posiada zaświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, w rozumieniu ustawy o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”, które powstały w czasie ciąży lub porodu, mają prawo do wyższego o 24 tygodnie wymiaru urlopu rodzicielskiego.
Urlop ojcowski
Najczęściej wykorzystywanym przez ojców uprawnieniem jest urlop ojcowski. Pracownik ma prawo do niego w wymiarze do 2 tygodni, ale musi z niego skorzystać przed ukończeniem przez dziecko 12. miesiąca życia.
Urlop ojcowski przysługuje także pracownikowi, który przysposobił dziecko. Może z niego skorzystać do upływu 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie i nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 14. roku życia.
Taki urlop można wykorzystać jednorazowo albo nie więcej niż w 2 częściach, z których żadna nie może być krótsza niż tydzień.
Urlop wychowawczy lub niższy etat
Pracownik zatrudniony co najmniej 6 miesięcy ma prawo do urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Wymiar tego urlopu wynosi do 36 miesięcy. Udzielany jest na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika, pracownik może skorzystać z dodatkowego urlopu wychowawczego w wymiarze do 36 miesięcy, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia.
Każdemu z rodziców dziecka przysługuje wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego. Jeden rodzic może zatem skorzystać maksymalnie z 35 miesięcy urlopu wychowawczego. Prawo do 36 miesięcy urlopu ma jedynie rodzic samotnie wychowujący dziecko, jeżeli drugi rodzic dziecka nie żyje, nie przysługuje mu władza rodzicielska, został jej pozbawiony albo taka władza uległa ograniczeniu lub zawieszeniu.
Z urlopu wychowawczego mogą jednocześnie korzystać oboje rodzice lub opiekunowie dziecka. W takim przypadku łączny wymiar urlopu wychowawczego nie może przekraczać 36 miesięcy.
Urlop wychowawczy może być wykorzystany najwyżej w 5 częściach.
Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego, zamiast składać wniosek o ten urlop, może wnioskować o obniżenie jego wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z urlopu. Pracodawca ma obowiązek uwzględnić taki wniosek.
Ochrona stosunku pracy
W czasie korzystania z urlopów związanych z rodzicielstwem, a nawet jeszcze wcześniej – tj. od dnia złożenia wniosku o udzielenie urlopu – pracownik podlega ochronie przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy. W okresie urlopu macierzyńskiego, a także od dnia złożenia wniosku o udzielenie urlopu macierzyńskiego albo jego części, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo jego części, uzupełniającego urlopu macierzyńskiego, urlopu ojcowskiego albo jego części, urlopu rodzicielskiego albo jego części – do dnia zakończenia tego urlopu pracodawca nie może:
- prowadzić przygotowań do wypowiedzenia lub rozwiązania bez wypowiedzenia stosunku pracy z pracownikiem,
- wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z pracownikiem, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jego winy i reprezentująca pracownika zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy.
Jeżeli wniosek zostanie złożony wcześniej, niż przewidują to przepisy, zakaz zaczyna obowiązywać:
- 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z części urlopu macierzyńskiego oraz części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego,
- 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu rodzicielskiego albo jego części,
- 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu ojcowskiego albo jego części.
Również pracownik ubiegający się o urlop wychowawczy podlega szczególnej ochronie. Ta ochrona trwa od dnia złożenia wniosku o udzielenie tego urlopu wychowawczego (ale nie wcześniej niż na 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z niego) do dnia zakończenia urlopu. W tym okresie pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę. Pracownik podlega ochronie także od dnia złożenia wniosku o obniżenie wymiaru czasu pracy (ale nie wcześniej niż na 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z obniżonego wymiaru czasu pracy) do dnia powrotu do pracy na poprzednich warunkach, nie dłużej jednak niż przez łączny okres 12 miesięcy.
Opisana ochrona nie obowiązuje:
- w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,
- gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Pracodawca może wypowiedzieć umowę o pracę pracownikowi korzystającemu z urlopu wychowawczego w przypadku zwolnień grupowych lub indywidualnych przeprowadzanych na podstawie przepisów ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników, jeżeli urlop wychowawczy został udzielony na okres dłuższy niż 3 miesiące. Ustawę stosuje się do pracodawców zatrudniających co najmniej 20 pracowników.
Co ważne, po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, uzupełniającego urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego, urlopu ojcowskiego oraz urlopu wychowawczego pracodawca ma obowiązek dopuścić pracownika do pracy na dotychczasowym stanowisku, a jeżeli nie jest to możliwe – na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu na warunkach nie mniej korzystnych od tych, które obowiązywałyby, gdyby pracownik nie korzystał z urlopu.
Zwolnienie na dziecko w wieku do 14 lat
Pracownikowi wychowującemu co najmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia (tzw. dni opieki na dziecko). O sposobie wykorzystania zwolnienia w danym roku kalendarzowym decyduje pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie opieki.
Zwolnienie od pracy udzielane w wymiarze godzinowym, dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy, ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika. Niepełną godzinę zwolnienia od pracy zaokrągla się w górę do pełnej godziny. Pracownik zatrudniony na 1/2 etatu, który zdecyduje się korzystać ze zwolnienia w godzinach, a nie dniach, będzie miał prawo do 8 godzin zwolnienia (1/2 z 16).
Ze zwolnienia może skorzystać każde z rodziców (opiekunów) dziecka, jednak w sytuacji, gdy oboje pozostają w zatrudnieniu, ze zwolnienia może skorzystać tylko jedno z nich.
